«منابع آگاه می‌گویند…»
«کارشناسان معتقدند…»
«به گفتهٔ برخی صاحب‌نظران…»
و شما، مخاطب عزیز، محکومید که سر تکان بدهید و بگویید: «بله، حتماً!»
چرا منبع ناشناس این‌قدر جذاب است؟
چون مثل چتر نجات است: هم ادعای ما را از سقوط نجات می‌دهد، هم هر گونه مسئولیتی را به گردن آن موجود نامرئی می‌اندازد. اگر حرف غلط از آب درآمد؟ خب تقصیر «بعضی‌ها»ست. چه کسی جرئت دارد سراغ «بعضی‌ها» برود؟
نمونه‌های کلاسیک (تا دلتان بخواهد!)
| ادعا | منبع ناشناس | نتیجهٔ شیرین! |
|---|---|---|
| «فلان مکمل لاغری در یک ماه ۱۰ کیلو کم می‌کند.» | «پژوهشگران برجسته» | جیب خالی، کلیه فروشی |
| «واکسن باعث تغییر DNA می‌شود.» | «دانشمندان مستقل» | شاخ غول را شکستیم، ولی در گروه واتس‌اَپ |
یک چای تلخ در کافهٔ سیاست
ایران؛ به سبک «برخی دوستان»
در مناظره‌های تلویزیونی، نامزد الف با اعتماد‌به‌نفسی آغشته به خاتمیت می‌گوید:
«طبق گزارش‌هایی که برخی نهادهای مسئول به ما داده‌اند، فساد اقتصادی فلان‌جا سر به فلک کشیده است.»
اسم نهاد؟ تاریخ گزارش؟ عدد و رقم؟ بی‌خیال. کافی است «برخی» بگوییم. «برخی» یعنی هرکس و هیچ‌کس؛ هم متهم را می‌سوزاند، هم مدرک نمی‌خواهد.
خارج؛ به سبک «Some people say…»
دونالد ترامپ در ۲۰۱۶ پشت تریبون فریاد زد:
«Some people say the election is rigged.»
«بعضی‌ها می‌گویند انتخابات مهندسی شده است.»
چه کسانی؟ مادربزرگ کروبی؟ طوطی سخنگو؟ مهم نیست. نفس «some people» کفایت می‌کند تا میلیون‌ها نفر باور کنند زمین گرد نیست و انتخابات هم کار یک باند مخوف است.
چرا هنوز گول می‌خوریم؟
-
Lazy-Fact-Checking – تنبلی مقدس! کی حوصله‌ٔ سرچ کردن دارد؟
-
اسم رمز «محرمانه» – وقتی اطلاعات طبقه‌بندی شد، مخالفت یعنی ضد امنیت ملی!
-
لذت شایعه – خبر بی‌سند مثل شیرینی خامه‌ای است؛ می‌دانیم مضر است ولی نمی‌توانیم ولش کنیم.
چگونه در برابر این نینجای نامرئی مقاومت کنیم؟
-
بپرسید «کدام کارشناسان؟» اگر جواب «نمی‌شود گفت» بود، یعنی همین الان دارید قهوهٔ تلخی به نام «توسل به منبع ناشناس» سر می‌کشید.
-
عدد، تاریخ، نشانی؛ سه‌گانهٔ مقابله با جادو. هر ادعایی که این سه را ندارد، یک قصهٔ قبل از خواب است.
-
منبع دوم؛ حتی اگر «خاله‌جان» باشد، حداقل هویتش روشن است!
پایان تلخ (یا شاید هم آغازی برای بدبینی سالم)
دنیا پر است از ارواحی که فقط حرف می‌زنند و هرگز دیده نمی‌شوند؛ به آن‌ها می‌گویند «منابع آگاه». تا وقتی ما با اولین زمزمهٔ «برخی متخصصان» سر تکان دهیم، همین آقای «برخی» بر تخت قدرت می‌نشیند و بر مغزمان حکومت می‌کند. پس دفعهٔ بعدی که کسی گفت «منابع موثق می‌گویند»، یک لیوان آب سرد بردارید، جرعه‌ای بنوشید و بگویید:
«اسمش رو بگو، سندش رو رو کن، وگرنه خداحافظ!»